Thanh toán không dùng tiền mặt là gì? Khái niệm, bản chất và vai trò

Như chúng ta đã biết, có hai hình thức thanh toán là thanh toán bằng tiền mặt và thanh toán không dùng tiền mặt. Việc thanh toán bằng tiền mặt đã quá thông dụng và trở nên quen thuộc với hầu hết chúng ta, còn thanh toán không dùng tiền mặt là gì? Hãy tham khảo bài viết dưới đây của Luận Văn 2S để hiểu rõ hơn nhé.

Thanh toán không dùng tiền mặt là gì?

Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) là một phương thức thanh toán đã hình thành từ lâu nhưng nó chỉ thực sự phát triển và hoàn thiện trong nền kinh tế thị trường. Cùng với sự phát triển của hệ thống ngân hàng và công nghệ thông tin, hình thức thanh toán này có  nhiều ý nghĩa trong quá trình thanh toán hàng hóa, dịch vụ giữa các chủ thể tham gia. Sử dụng hình thức này thay thế cho việc dùng tiền mặt giúp cho việc chi trả tiền hàng hóa, dịch vụ giữa các chủ thể trong nền kinh tế được tiến hành một cách nhanh chóng an toàn, đồng thời giúp tiết kiệm được chi phí lưu thông tiền mặt.

Chúng ta có thể hiểu rằng việc thanh toán không dùng tiền mặt là các nghiệp vụ chi trả tiền hàng hóa, dịch vụ,... được thực hiện bằng cách bù trừ công nợ thông qua tài khoản ở ngân hàng. Vai trò của các ngân hàng trong hình thức thanh toán không dùng tiền mặt nhằm kiểm soát các hoạt động thanh toán của các bên tham gia. Theo đó, việc chi trả tiền hàng hóa, dịch vụ sẽ được thực hiện bằng cách ngân hàng sẽ trích chuyển một số tiền từ tài khoản của người trả sang tài khoản của người hưởng, tức ngân hàng sẽ ghi Nợ Có trên tài khoản tiền gửi của chủ thể thanh toán. Đồng thời thông qua các giấy báo Nợ, báo Có của ngân hàng gửi đến, khách hàng biết được quá trình thanh toán đã hoàn tất. 

Khái niệm thanh toán không dùng tiền mặt là gì?

Bản chất của thanh toán không dùng tiền mặt

TTKDTM phản ánh sự vận động của sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ,... trong quá trình lưu thông. Sự phát triển rộng khắp của TTKDTM là một yêu cầu tất yếu của sự phát triển vượt bậc trong nền kinh tế hàng hóa. Khi nền kinh tế hàng hóa phát triển mạnh mẽ, việc trao đổi hàng hóa trong nước và giao dịch với các nước ngoài càng phát triển đã đặt ra yêu cầu về một phương thức trả tiền thuận lợi, an toàn và tiết kiệm hơn so với hình thức chi trả bằng tiền mặt truyền thống.

Mặt khác, TTKDTM được thực hiện thông qua việc bù trừ công nợ tại các tài khoản ở ngân hàng. Do vậy, hình thức TTKDTM đi liền với sự phát triển của hệ thống tín dụng, điều này đã tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, tổ chức hay cá nhân mở tài khoản tiền gửi. Thông qua các tài khoản tiền gửi, hoạt động TTKDTM được thực hiện một cách nhanh chóng và tiện dụng hơn rất nhiều. Như vậy, thanh toán không dùng tiền mặt là một phạm trù vừa mang tính chất lý thuyết trừu tượng vừa mang tính chất công nghệ cụ thể. Đứng trên phạm trù về lý luận, TTKDTM là một hình thức vận động của tiền tệ mà tại đó, tiền vừa là công cụ kế toán vừa là công cụ để chuyển giá trị của hàng hóa, dịch vụ. Trên khía cạnh về công nghệ, TTKDTM là những nghiệp vụ phải thông qua nhiều giai đoạn liên hoàn đòi hỏi các thao tác về kỹ thuật thanh toán tinh vi và phức tạp và tính chính xác. 

Bản chất của thanh toán không dùng tiền mặt 

Bài viết cùng chuyên mục: 

→ Tín dụng thương mại là gì? Cơ sở lý luận về tín dụng thương mại trong các Ngân hàng thương mại ở Việt Nam

→ Top 25 đề tài luận văn thạc sĩ Tài chính Ngân hàng tiêu biểu mới nhất 2021

Vai trò của thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế là gì?

Khi nền kinh tế thị trường ngày càng phát triển thì hình thức thanh toán không dùng tiền mặt giữ một vị trí vô cùng quan trọng. Thanh toán không dùng tiền mặt góp phần mang lại hiệu quả kinh tế cao và là một phần không thể thiếu được trong hoạt động kinh tế. Điều này đã được thể hiện thông qua các khía cạnh sau:

Thứ nhất, thanh toán không dùng tiền mặt thúc đẩy nhanh tốc độ thanh toán, tốc độ chu chuyển vốn rút ngắn trong các chu kỳ sản xuất từ đó đẩy nhanh quá trình tái sản xuất cũng như tác động trực tiếp đến toàn bộ nền kinh tế quốc dân. TTKDTM được coi là khâu đầu tiên và cũng là khâu cuối cùng của chu kỳ sản xuất có liên quan đến toàn bộ lĩnh vực lưu thông hàng hoá, tiền tệ của các doanh nghiệp, đơn vị và cá nhân trong toàn xã hội. Do vậy nếu công tác thanh toán được tổ chức một cách nhanh chóng an toàn và chuẩn xác sẽ tạo điều kiện rút ngắn chu kỳ sản xuất, tăng nhanh tốc độ chu chuyển vốn, góp phần thúc đẩy phát triển nền kinh tế quốc dân.

Thứ hai, việc sử dụng hình thức thanh toán không dùng tiền mặt giúp cho ngân hàng huy động được tối đa nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi trong nền kinh tế để sử dụng cho việc  đầu tư, cho vay phục vụ cho nhu cầu phát triển kinh tế. Các đơn vị hay các nhân sử dụng hình thức TTKDTM bằng cách mở các tài khoản tiền gửi thanh toán tại ngân hàng với mức lãi thấp và nhu cầu thanh toán, chi trả không thường xuyên. Do đó ngân hàng có thể sử dụng nguồn vốn này để cho các đơn vị hoặc các nhân khác vay nhằm thu lợi nhuận kinh tế. TTKDTM là một nguồn vốn lớn, nếu có kế hoạch sử dụng tốt sẽ đem lại hiệu quả kinh tế rất lớn cho toàn bộ nền kinh tế.

Thứ ba, trong Lưu thông tiền tệ, thanh toán không dùng tiền mặt đóng vai trò giảm thấp tỷ trọng tiền mặt trong lưu thông, từ đó thể tiết kiệm chi phí lưu thông xã hội. Hơn nữa, TTKDTM còn tạo ra sự chuyển hóa thông suất giữa tiền mặt và tiền chuyển khoản. Cả 2 điều này đều tạo điều kiện thuận lợi cho công tác kế hoạch hoá và điều hoà lưu thông tiền tệ. Chu chuyển tiền tệ trong nền kinh tế bao gồm hai bộ phận chính cấu thành nên đó là thanh toán bằng tiền mặt và thanh toán không dùng tiền mặt. Nếu tổng chu chuyển tiền tệ không đổi, tỉ lệ TTKDTM tăng lên sẽ làm giảm tỷ trọng tiền mặt một cách tương ứng. Điều này sẽ giúp giảm các chi phí lưu thông như: in ấn, vận chuyển, bảo quản,…

Thứ tư, thông qua việc sử dụng hình thức TTKDTM, Ngân hàng có thể kiểm soát các hoạt động kinh tế với mục đích củng cố kỷ luật thanh toán, đảm bảo nguyên tắc thu chi tài chính và nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn. Theo đó, việc thu chi bằng tiền của các tác nhân đều được thể hiện trên tài khoản Ngân hàng, nó phản ánh kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của các doanh nghiệp. Đây chính là căn cứ để Ngân hàng quyết định cho vay hay thu hồi nợ. Đồng thời thông qua việc giám sát TTKDTM, Ngân hàng có thể đưa ra những kiến nghị để giúp doanh nghiệp tháo gỡ khó khăn, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, thúc đẩy quá trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp và giám sát tình hình thu chi qua tài khoản Ngân hàng để kiểm soát tình hình chấp hành các chính sách, chế độ khác,…

Có thể nói rằng, TTKDTM đóng một vai trò quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp lẫn gián tiếp đến toàn bộ nền kinh tế. Việc thực hiện tốt công tác TTKDTM sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho từng chủ thể trong nền kinh tế đạt được hiệu quả cao trong hoạt động sản xuất kinh doanh và thúc đẩy phát triển kinh tế.

Vai trò của thanh toán không dùng tiền mặt là gì?

Các yếu tố cơ bản trong thanh toán không dùng tiền mặt là gì?

Đối tượng thanh toán 

Hình thức TTKDTM được dùng để thực hiện các mục đích của chủ tài khoản như: rút tiền mặt, thanh toán tiền hàng hóa, dịch vụ hay thanh toán các khoản tài chính khi phát sinh khi trao đổi hàng hóa hay cung ứng dịch vụ. Bên cạnh việc sử dụng tiền mặt để thanh toán, mọi người có thể sử dụng phương thức TTKDTM để thanh toán kết thúc trao đổi qua hệ thống tài khoản tiền gửi. Do đó, đối tượng thanh toán không dùng tiền mặt là các khoản chi trả tiền, vật tư, hàng hóa hay dịch vụ,…

Một đối tượng nữa là các khoản chi trả tài chính, khi các chủ thể trong nền kinh tế sử dụng TTKDTM để nộp thuế, thanh toán công nợ, trả lãi tiền vay, bồi thường,…hay dùng để chi trả các khoản dịch vụ khác như tiền nhà, tiền điện nước, điện thoại,….

Chủ thể thanh toán 

Chủ thể thanh toán bao gồm:

• Người trả tiền: Là những người mua hàng hóa, dịch vụ, nộp thuế... Họ phải chịu trách nhiệm thanh toán về hàng hóa, dịch vụ mà họ đã nhận hoặc sử dụng. Trong phương thức TTKDTM, người trả tiền không dùng tiền mặt mà dùng các phương tiện như Séc, Ủy nhiệm chi, thẻ thanh toán để thanh toán cho người cung cấp bằng cách chuyển tiền từ tài khoản của người trả tiền sang tài khoản của người hưởng tại một hoặc hai ngân hàng khác nhau. Người trả tiền đồng thời là người sở hữu tài khoản. Người trả tiền đóng vai trò quyết định trong việc thanh toán, họ phải có nghĩa vụ thanh toán nợ đúng hạn, tôn trọng các thủ tục thanh toán đã được thống nhất từ trước.
• Người nhận tiền: Đó là người cung cấp hàng hóa dịch vụ cho người dùng, là người được hưởng số tiền từ tài khoản của người trả chuyển vào. Trong hình thức thanh toán không dùng tiền mặt, họ đóng vai trò thụ động trong thanh toán nhưng đôi khi họ cũng chủ động đòi nợ người trả tiền. Người nhận tiền có thể có tài khoản tại ngân hàng hoặc không có tài khoản tại ngân hàng. Khi người trả tiền thanh toán tiền chậm so với thời gian đã được quy định thì người nhận tiền sẽ được quyền nhận bồi thường thiệt hại. Ngược lại, họ cũng phải chịu trách nhiệm bồi thường cho người trả tiền trong những trường hợp giao hàng hoặc cung ứng dịch vụ không đúng như hợp đồng đã ký kết. 
• Các trung gian thanh toán: Trung gian thanh toán là các tổ chức tài chính bao gồm các ngân hàng thương mại, ngân hàng Nhà nước, tổ chức tín dụng hay Kho bạc Nhà nước…Việc tham gia của các ngân hàng thanh toán trong quá trình TTKDTM nhiều hay ít tùy thuộc vào các trường hợp cụ thể. Trong đó, nếu hai chủ thể mở tài khoản tại cùng một ngân hàng thì ngân hàng ấy sẽ làm trung gian thanh toán hộ. Nếu hai chủ thể thanh toán mở tài khoản tại hai ngân hàng khác nhau trong cùng một hệ thống thì cả hai ngân hàng đều tham gia vào quá trình thanh toán. Nếu trường hợp hai ngân hàng khác nhau và khác hệ thống sẽ có sự tham gia của ngân hàng Nhà nước.Các trung gian thanh toán này thực hiện việc thu hộ và chi hộ theo sự ủy nhiệm của khách hàng có tài khoản tại ngân hàng mình bằng cách ghi Nợ và ghi Có vào tài khoản tiền gửi của người trả và người nhận. Khi thực hiện các thanh toán, họ sẽ chịu trách nhiệm kiểm tra khả năng trả tiền của đối tượng trả tiền, nếu hợp lý thì ngân hàng phải đảm bảo thanh toán đúng hạn, chính xác. Nếu không hợp pháp, phía ngân hàng có quyền từ chối thanh toán. Trong trường hợp ngân hàng tắc trách gây thiếu sót thì ngân hàng phải chịu trách nhiệm bồi thường theo quy định.

Tài khoản thanh toán 

Tài khoản thanh toán là công cụ giúp ngân hàng ghi chép, phản ánh các quan hệ chi trả giữa các khách hàng. Các tổ chức, đơn vị, các nhân có đầy đủ tư cách pháp nhân và thể nhân đều có quyền mở tài khoản tại ngân hàng và sử dụng tài khoản này để thực hiện việc chi trả tiền hàng hóa, dịch vụ dưới sự kiểm soát của ngân hàng mà không cần sử dụng đến tiền mặt. Trong thanh toán không dùng tiền mặt, ngân hàng có thể áp dụng các tài khoản thanh toán sau gồm: Tài khoản tiền gửi không kỳ hạn, tài khoản cho vay ngắn hạn, tài khoản tiền gửi để đảm bảo thanh toán và các tài khoản thanh toán trong nội bộ ngân hàng.

Chứng từ thanh toán 

Chứng từ thanh toán trong TTKDTM là các phương tiện để ngân hàng xử lý và thực hiện thanh toán hộ như: biên lai, bảng sao kê, hóa đơn, phiếu chuyển khoản,…

Tùy vào hình thức TTKDTM của các chủ thể thanh toán mà chứng từ có sự khác nhau như: các tờ Séc, giấy ủy nhiệm chi, giấy ủy nhiệm thu,…Các chứng tư này do khách hàng tự lập theo mẫu in sẵn và nộp lên ngân hàng. Khách hàng phải ghi đầy đủ, chính xác các mục tên, địa chỉ người trả, người nhận,…không được sửa chữa, tẩy xóa các yếu tố này nếu không chứng từ sẽ không có giá trị pháp lý.

Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt ở Việt Nam

Hiện nay tại nước ta đang áp dụng 5 hình thức thanh toán, bao gồm: Thanh toán bằng ủy nhiệm thu, thanh toán bằng ủy nhiệm chi, thanh toán bằng thư tín dụng, thanh toán bằng ngân phiếu thanh toán, thanh toán bằng thẻ thanh toán, thanh toán bằng Séc và thanh toán chuyển tiền điện tử. Mỗi mô hình đều có nội dung kinh tế và yêu cầu kỹ thuật hạch toán khác nhau, cụ thể như sau:

Hình thức thanh toán bằng thư tín dụng

Hình thức thanh toán không dùng tiền mặt bằng thư tín dụng

Thư tín dụng được dùng để thanh toán tiền hàng khi bên bán đòi hỏi bên mua phải có đủ tiền để chi trả ngay tương ứng với số hàng đã giao. Hình thức này được sử dụng khi giữa 2 bên mua và bàn có tài khoản ở hai ngân hàng khác nhau và không cùng một hệ thống. Khi có nhu cầu sử dụng, bên mua phải lập giấy mở thư tín dụng yêu cầu ngân hàng trích tài khoản tiền gửi (hoặc tiền vay) lưu ký vào tài khoản tiền gửi mở thư tín dụng, số tiền bằng tổng giá trị hàng hóa đặt mua. Mức tiền tối thiểu của một giao dịch là 10 triệu đồng. Tiền gửi thư tín dụng không được tính lãi và mỗi thư tín dụng chỉ dùng để trả cho một người bán. Hiệu lực thanh toán của 1 thư tín dụng là 03 tháng kể từ ngày bên mua nhận mở thư tín dụng. Thư tín dụng được dùng trong thanh toán quốc tế, yêu cầu tính an toàn và nhận trọng cao.

Hình thức thanh toán bằng Ngân phiếu thanh toán

Đây là phương tiện thanh toán thay tiền mặt do ngân hàng Nhà nước độc quyền phát hành. Ngân phiếu thanh toán được dùng để chi trả tiền hàng hóa, dịch vụ, trả nợ, gửi tiết kiệm, .v.v... Ngân phiếu thanh toán có ghi mệnh giá gồm 6 loại từ 100.000 đồng đến 50.000.000 đồng và có thời gian lưu hành, không ghi tên và được chuyển nhượng không qua 1 thủ tục nào, phạm vi thanh toán rộng khắp cả nước. Ưu điểm của hình thức này là gọn, nhẹ, rất thuận tiện.

Hình thức thanh toán bằng thẻ thanh toán (Card)

Thẻ thanh toán là một phương tiện công cụ thanh toán tiền hàng hoá, dịch vụ một cách nhanh chóng và tiện lợi mà không dùng tiền mặt hoặc người dùng có thể dùng để rút tiền mặt tại các ngân hàng đại lý hoặc các máy rút tiền tự động. Đây là công cụ thanh toán chủ yếu phục vụ cho thanh toán cá nhân, thay tiền mặt rất thông dụng trên toàn thế giới. Dùng thẻ thanh toán đã thay thế cho việc sử dụng và luân chuyển tiền mặt từ nơi này sang nơi khác cả trong lẫn ngoài nước, đem lại những lợi ích to lớn về kinh tế.

Hình thức thanh toán không dùng tiền mặt bằng thẻ thanh toán

Trên cơ sở nội dung kinh tế, thẻ thanh toán được chia thành 3 loại:

• Thẻ ký quỹ: Đây là loại thẻ mà khách hàng phải đến ngân hàng xin trích tài khoản của mình để lưu ký vào tài khoản “Tiền gửi thẻ thanh toán” nhằm đảm bảo khả năng thanh toán cho thẻ. Loại thẻ này được áp dụng cho những khách hàng chưa có tín nhiệm với ngân hàng.
• Thẻ không phải ký quỹ: Ngược lại với thẻ ký quỹ, thẻ không phải ký quỹ áp dụng cho khách hàng đã có tín nhiệm với ngân hàng. Người dùng không phải lưu ký số tiền để đảm bảo khả năng thanh toán cho thẻ, các thanh toán được tiến hành trực tiếp từ tài khoản của người phát hành thẻ.
• Thẻ tín dụng: Thẻ tín dụng được phát hành khi khách hàng được ngân hàng cho vay để đảm bảo thanh toán thẻ. Số tiền cho vay được hạn chế theo mức tín dụng.

Hiện nay, chúng ta thường phân thẻ thanh toán làm 2 loại là thẻ điện tử và thẻ thông minh. Hình thức thanh toán bằng thẻ đã được thí điểm tại ngân hàng Ngoại thương từ 01/07/1993 và ngày càng trở nên phổ biến trong thời đại hiện nay.

Hình thức thanh toán bằng Séc

Séc là lệnh trả tiền của chủ tài khoản được lập trên mẫu có sẵn của ngân hàng nhằm ra lệnh cho ngân hàng trích tài khoản tiền gửi của mình để trả cho bên thụ hưởng có tên trong séc hoặc cầm tờ séc đó. Đây là hình thức lưu thông tiền tệ có từ lâu đời và được sử dụng rộng khắp trên toàn thế giới. Sử dụng hình thức thanh toán này đòi hỏi việc mua-bán và thanh toán cần diễn ra đồng thời tại một thời điểm. Séc phải được bảo quản chặt chẽ, nghiêm cấm ký hoặc đóng dấu khống để ngăn ngừa việc tham ô tài sản. Ưu điểm của việc thanh toán bằng Séc là thuận tiện, rút ngắn thời gian giao hàng và thu hồi vốn. Tuy nhiên, hình thức này vẫn còn tồn tại một số nhược điểm như: chủ tài khoản phát hành Séc quá số dư, tình trạng bị sửa chữa, thất lạc hay mất cắp,….

Hình thức thanh toán điện tử

Đây là hình thức chuyển và hoàn tất lệnh thanh toán được thực hiện thông qua mạng máy tính giữa các chi nhánh ngân hàng. Thanh toán điện tử có thể chuyển “Có” hoặc chuyển “Nợ” theo ủy quyền. Việc đối chiếu và tất toán các tài khoản trung gian thanh toán sẽ được thực hiện ngay trong ngày.Mô hình thanh toán điện tự và đối chiếu tập trung tại các ngân hàng thương mại gắn liền với quá trình đổi mới công nghệ, hiện đại hóa ngân hàng từng bước đưa đất nước hòa nhập với hoạt động của các ngân hàng khác trong khu vực và trên toàn thế giới.

Hình thức thanh toán điện tử

Hình thức thanh toán bằng Uỷ nhiệm thu

Uỷ nhiệm thu được áp dụng trong hình thức thanh toán tiền hàng và dịch vụ (trả tiền điện, nước, cước phí bưu điện,...) giữa người mua và người bán trên cơ sở các hợp đồng kinh tế hay đơn đặt hàng. Thanh toán Ủy nhiệm thu do người bán lập và nộp vào ngân hàng nơi mình mở tài khoản nhằm ủy nhiệm cho ngân hàng thu hộ số tiền theo chứng từ thanh toán hợp lệ. Sử dụng Ủy nhiệm thu trong phạm vi một ngân hàng hay hai ngân hàng cùng hệ thống hay khác hệ thống. Nhược điểm của hình thức này là việc thanh toán khá chậm trễ, chuyển qua nhiều khâu dễ gây ách tắc trong quá trình thanh toán.

Hình thức thanh toán bằng Uỷ nhiệm chi

Uỷ nhiệm chi là lệnh chi tiền của chủ tài khoản lập theo mẫu in sẵn của ngân hàng, yêu cầu ngân hàng nơi mình mở tài khoản tiền gửi trích chuyển một khoản tiền từ tài khoản của mình trả cho người thụ hưởng. Sử dụng Uỷ nhiệm chi trong phạm vi một ngân hàng hoặc khác ngân hàng. Ưu điểm của hình thức này là nhanh, thủ tục đơn giản. Tuy nhiên, hình thức thanh toán này có một vài hạn chế đó là ngân hàng không thể kiểm soát được việc người mua không chịu chi trả. Do vậy, Ủy nhiệm chi được áp dụng trong trường hợp giữa các tổ chức kinh tế có sự tín nhiệm lẫn nhau và các chủ thể có khả năng tài chính tương đối ổn định.

Ở bài viế này, Luận Văn 2S đã cùng bạn đọc tìm hiểu sâu hơn về thanh toán không dùng tiền mặt là gì cũng như các vấn đề xung quanh khái niệm này. Chúng tôi hy vọng bài viết này sẽ có ích cho bạn. Đừng quên chia sẻ bài viết đến mọi người nhé!