Nhà nước pháp quyền là gì? Lý luận về nhà nước pháp quyền XHCN

Hiện nay, nhà nước pháp quyền đang trở thành hình mẫu nhà nước lý tưởng, một xu thế tất yếu mà các nhà nước dân chủ thế giới cần hướng tới. Đây là kiểu nhà nước đề cao vai trò của pháp luật trong đời sống nhân dân và cách tổ chức xã hội. Để hiểu rõ hơn về khái niệm nhà nước pháp quyền là gì cũng như nội dung của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, chúng ta hãy cùng theo dõi bài viết dưới đây!

Nhà nước pháp quyền là gì?

Nguồn gốc hình thành nhà nước pháp quyền

Nhà nước pháp quyền (Tiếng Anh: Rule of law / State of law) là một trong những mô hình nhà nước dân chủ nhất, hữu hiệu nhất và phù hợp nhất trong thời đại hiện nay đối với nhiều quốc gia trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Bên cạnh đó, nhà nước pháp quyền cũng được xem là một phương tiện có khả năng khắc phục hoặc hạn chế tình trạng bất công xã hội, bất bình đẳng xã hội, tình trạng lạm quyền lực và tham nhũng lãng phí của các cơ quan quyền lực nhà nước để mưu đồ cho lợi ích nhóm và lợi ích cá nhân, đảm bảo tốt nhất các quyền và tự do con người, hướng đến một xã hội phồn vinh, dân chủ, công bằng và văn minh, thể hiện tính nhân văn cao cả của nhân loại trong thế giới hội nhập toàn cầu.

Về nguồn gốc, khái niệm Nhà nước pháp quyền lần đầu tiên được biết đến khi xuất hiện trong tác phẩm “The Metaphysics of Morals” bởi nhà triết gia người Đức Immanuel Kant và sau đó khái niệm này được sử dụng rộng rãi trong cuốn sách có tựa đề “Die Polizei-Wissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates” của luật gia người Đức Robert von Mohl (1832).

Nguồn gốc hình thành nhà nước pháp quyền

Khái niệm nhà nước pháp quyền là gì?

Quan điểm nhà nước pháp quyền đã trải qua một quá trình dài hình thành và phát triển trong suốt lịch sử tư tưởng nhân loại. Từ thời cổ đại cho đến tận bây giờ, đã có rất nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm về Nhà nước pháp quyền. Có quan điểm cho rằng, nhà nước pháp quyền là nhà nước mà trong đó mọi chủ thể, bao gồm cả nhà nước đều phải tuân thủ vào tính tối thượng của pháp luật nhân bản và công bằng, thể hiện ý chí chung, khế ước xã hội và chủ quyền tối cao của toàn thể nhân dân. Quan điểm khác cho rằng nhà nước pháp quyền là nhà nước phải có sự thống nhất tuyệt đối giữa tính tối cao của pháp luật với hình thức pháp lý của tổ chức quyền lực chính trị. Một quan điểm khác nữa lại đưa ra quan điểm về nhà nước pháp quyền là nhà nước dựa trên các nguyên tắc như tính tối cao của pháp luật, phân công quyền lực, tính vững chắc của các quyền tự do con người, tính chủ quyền của nhân dân… 

Tuy có sự khác nhau về sự nhấn mạnh các khía cạnh khác nhau trong nội dung, song các quan điểm trên đều có chung tư tưởng về nhà nước pháp quyền là nhà nước thực thi quyền hành của mình dựa trên nền tảng pháp luật được ban hành theo thủ tục hiến định nhằm đảm bảo các quyền tự do, dân chủ của nhân dân và thực thi công ly. Từ góc độ pháp luật, nhà nước pháp quyền là nhà nước chịu sự kiểm soát, chế ngự của luật pháp trong mọi hoạt động của mình.

Nhà nước pháp quyền là gì?

Xem thêm:

→ Triết học là gì? Các vấn đề cơ bản của Triết học

Đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền là gì?

Nhà nước pháp quyền mang những đặc trưng cơ bản sau:

Thứ nhất, pháp luật giữ vai trò tối cao trong nhà nước pháp quyền

Khi tổ chức xã hội theo mô hình nhà nước pháp quyền thì pháp luật trở thành tiêu chuẩn và là căn cứ căn bản nhất, cao nhất cho mọi hoạt động của nhà nước, các tổ chức xã hội và mỗi công dân. Tức là tất cả các chủ thể và cá thể trong xã hội, bao gồm cả các hoạt động của các cơ quan thuộc hệ thống tổ chức nhà nước cũng phải tuân theo pháp luật dù đây là những cơ quan công bố, ban hành cũng như thực thi và kiểm tra thực hiện pháp luật.

Đây cũng là đặc điểm về phương diện pháp lý để căn cứ vào đó xác định một nhà nước có phải là nhà nước pháp quyền hay không và ở trình độ nào.

Thứ hai, trong nhà nước pháp quyền, quyền lực nhà nước thể hiện được lợi ích và ý chí của đại đa số nhân dân

Trong nhà nước pháp quyền, pháp luật phải đảm bảo yêu cầu thể hiện được ý chí và nguyện vọng của nhân dân. Các nước tổ chức theo hình thức nhà nước pháp quyền đều thực hiện chế độ dân chủ trong việc thiết lập quyền lực nhà nước, thực hiện trưng cầu dân ý.

Mỗi cá nhân trong xã hội theo hình thức nhà nước pháp quyền đều có tư cách công dân và là cá nhân tự do. Với tư cách là công nhân, họ có nghĩa vụ và quyền lợi theo quy định của pháp luật, với tư cách là cá nhân tự do, họ có quyền làm bất cứ điều gì được pháp luật cho phép. Pháp luật chỉ nghiêm cấm những hành vi của cá nhân và tổ chức chính trị- xã hội ảnh hưởng đến lợi ích của xã hội. Trong nhà nước pháp quyền, con người là giá trị và cũng là mục tiêu cao nhất, cho nên các quyền con người được thể chế hóa thành hiến pháp và pháp luật.

Thứ ba, nhà nước pháp quyền đảm bảo thực tế mối quan hệ hữu cơ về quyền và trách nhiệm giữa nhà nước và công dân

Nhà nước phải chịu trách nhiệm trước mọi công dân về các hành vi vi phạm pháp luật của mình và làm tổn hại đến lợi ích của công dân.

Các tổ chức trong xã hội cần thực thi các nghĩa vụ và chịu trách nhiệm về hành vi của mình theo quy định của pháp luật.

Bản chất của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam

Quản lý xã hội bằng pháp luật và coi trọng giáo dục, nâng cao đạo đức

Nghị quyết của Đảng tại Hội nghị giữa nhiệm kỳ khóa VII năm 1994, Hội nghị lần thứ 8 của Ban chấp hành Trung ương khóa VII năm 199 đã thiết lập các quan điểm và nguyên tắc xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đến đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Đảng chủ trương: tăng cường pháp chế, xây dựng nhà nước pháp quyền, quản lý xã hội bằng pháp luật và chú trọng giáo dục, nâng cao đạo đức toàn dân.

Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là gì?

Là nhà nước pháp quyền chủ nghĩa, nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công phối hợp giữa các cơ quan để thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp

Cũng như các nhà nước pháp quyền hiện đại của các nước khác trên toàn thế giới, nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước đề cao pháp luật, pháp chế trong tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước và trong đời sống xã hội. Nhà nước pháp quyền Việt Nam đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật, theo pháp luật. Đây là nguyên tắc có tính hiến định, xác lập cơ sở chủ yếu để điều chỉnh các quan hệ cơ bản trong xã hội.

Mặc dù vậy, nhà nước pháp quyền xhcn Việt Nam là nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân nên hệ thống pháp luật phải tập trung ý chí, lợi ích và nguyện vọng cho nhân dân. Mọi cơ quan nhà nước, đoàn thể, tổ chức chính trị, cán bộ và công dân phải tôn trọng pháp luật.

Pháp luật là công cụ quan trọng nhất để đảm bảo quyền tự do dân chủ và lợi ích cho nhân dân

Điểm khác biệt giữa nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và nhà nước pháp quyền tư sản là ở nhà nước pháp quyền tư sản, quyền lực nhà nước được phân cho ba cơ quan khác nhau, hoàn toàn độc lập với nhau đảm nhiệm. Trong khi đó, một nguyên tắc quan trọng của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là quyền lực nhà nước thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, tư pháp và hành pháp. Tính đặc thù là do cơ sở kinh tế và tính chất xã hội chủ nghĩa của nhà nước pháp quyền Việt Nam quy định và ban bố.

Nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa Việt Nam mang bản chất của giai cấp công nhân, tính giai cấp gắn bó chặt chẽ với tính nhân dân và tính dân tộc

Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là công cụ chuyên chính và đại diện cho lợi ích cho giai cấp công nhân. Bản chất giai cấp công nhân của Nhà nước ta được biểu hiện thông qua việc đặc nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng Sản- là đội ngũ tiêu phong của giai cấp công nhân. Từ pháp luật, cơ chế và chính sách cho đến tổ chức, hoạt động của nhà nước cần phải quán triệt tư tưởng, quan điểm của giai cấp công nhân, trên nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa Mác- Lê và tư tưởng Hồ Chí Minh. Lợi ích của giai cấp công nhân thống nhất với lợi ích của giai cấp nông dân và tầng lớp nhân dân lao động khác nên nhà nước pháp quyền của ta đại diện cho lợi ích của tất cả nhân dân lao động. Tức là, đối với nhà nước pháp quyền Việt Nam, tính giai cấp gắn bó chặt chẽ với tính nhân dân và dân tộc, nhà nước càng mang tính dân tộc, tính nhân dân sâu sắc thì càng thể hiện đầy đủ bản chất của giai cấp công nhân.

Nhà nước pháp quyền Việt Nam do nhân dân lập ra thông qua tổng tuyển cử toàn dân và đặt dưới sự kiểm soát của nhân dân

Sức mạnh của Nhà nước ta bắt nguồn từ sức mạnh nhân dân, khối đại đoàn kết nên mọi hoạt động của nhà nước đều vì dân, phục vụ nhân dân là mục tiêu quan trọng nhất. Để thực hiện đầy đủ quyền làm chủ của nhân dân, tổ chức và hoạt động của nhà nước cần thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ. Các quyền lực của nhà nước thuộc về nhân dân, đảm bảo sự thống nhất giữa tổ chức và hành cộng, phát huy đồng bộ và kết hợp sức mạnh của cộng đồng và từng cá nhân. Bản chất của nhà nước thể hiện ở tính dân chủ và được đảm bảo bằng luật, cơ chế, chính sách và không ngừng hoàn thiện nâng cao trong quá trình xây dựng, hoàn thiện nhà nước và quá trình xây dựng, phát triển đất nước.

Xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường theo định hướng XHCN

Việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và đẩy mạnh quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước cần thực hiện theo các điểm sau:

Thứ nhất, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản, với quan điểm nhà nước là công cụ chủ yếu để thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, do dân và vì dân. Quyền lực nhà nước là thống nhất, cần có sự phân công và phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Nhà nước quản lý xã hội thông qua pháp luật, mọi cơ quan, tổ chức,cán bộ và nhân dân phải chấp hành Hiến pháp và pháp luật. Để tăng cường vai trò của nhà nước cần tiến hành cải cách tổ chức và hoạt động của nhà nước gắn liền với việc xây dựng và chỉnh đốn Đảng, đổi mới nội dung và phương thức lãnh đạo của Đảng với nhà nước,…

Thứ hai, tiến hành cải cách thể chế và phương thức hoạt động của nhà nước theo hướng kiện toàn tổ chức, đổi mới phương thức và nâng cao hiệu quả hoạt động của Quốc hội với trọng tâm là tăng cường công tác lập pháp, xây dựng chương trình dài hạn về lập pháp, hoàn thiện hệ thống pháp luật, đổi mới quy trình ban hành và hướng dẫn thực thi pháp luật. Xây dựng nền hành chính nhà nước dân chủ, trong sạch, vững mạnh. Cần tiến hành cải cách tổ chức, nâng cao chất lượng và hoạt động của cơ quan tư pháp.

Thứ ba, phát huy dân chủ, giữ vững kỷ luật kỷ cương, nâng cao chất lượng đại biểu quốc hội, đại biểu hội đồng nhân dân,…phát huy dân chủ đi đôi với giữ vững kỷ luật kỷ cương, quản lý xã hội bằng pháp luật, tuyên truyền và giáo dục toàn dân nâng cao ý thức chấp hành pháp luật.

Thứ tư, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức trong sạch, có năng lực,thực hiện đào tạo và bồi dưỡng cán bộ,đặc biệt là cán bộ lãnh đạo quản lý. Cần định kỳ kiểm tra, đánh giá chất lượng cán bộ để kịp thời thay thế cán bộ yếu kém. Có chính sách đãi ngộ với cán bộ các cấp.

Thứ năm, chống tham nhũng trong bộ máy nhà nước và toàn bộ hệ thống chính trị mọi cấp, từ trung ương đến cơ sở, chống tham ô lãng phí, quan liêu và các hành vi lợi dụng chức quyền để làm giàu bất chính.

Trên đây, chúng ta đã cùng nhau đi tìm hiểu về bản chất khái niệm nhà nước pháp quyền là gì và vấn đề xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay. Hy vọng sau bài viết này, bạn đọc sẽ có thêm được những kiến thức hữu ích áp dụng cho công việc học tập.