Chứng khoán phái sinh là gì? Tổng quan thị trường chứng khoán phái sinh

Năm 2007 chứng kiến sự ra đời của thị trường chứng khoán phái sinh và nó đã dần khẳng định vị thế của mình trên thị trường chứng khoán. Thị trường chứng khoán phái sinh đã đáp ứng được các nhu cầu bảo vệ, chức năng quan trọng với thị trường chứng khoán cơ sở. Với sự xuất hiện của các sản phẩm chứng khoán phái sinh, khi thị trường có biến động cá nhà đầu tư sẽ sử dụng các sản phẩm này để phòng ngừa rủi ro. Vậy chứng khoán phái sinh là gì và thị trường chứng khoán phái sinh là gì? Để hiểu rõ hơn về nội dung này, hãy cùng chúng tôi tìm hiểu qua bài viết dưới đây nhé!

Chứng khoán phái sinh là gì?

Tại Việt Nam, căn cứ theo Luật 62/2010/QH12 về Luật sửa đổi và bổ sung Luật chứng khoán số 70/2006/QH11 và Nghị định số 42/2015/NĐ-CP về chứng khoán phái sinh và thị trường chứng khoán phái sinh, chứng khoán phái sinh (Tiếng Anh: Derivative securities) được định nghĩa là một loại chứng khoán theo quy định và được bổ sung một số chức năng đặc biệt nhằm trở thành một công cụ tài chính, tồn tại dưới dạng hợp đồng giữa các bên tham gia. Nội dung hợp đồng quy định về vai trò của các bên tham gia, xác nhận quyền lợi có thể được mua, bán các loại tài sản cơ sở hoặc chứng khoán cũng như nghĩa vụ của các bên tham gia trong việc thanh toán tiền, các loại chứng khoán, tài sản trong thời điểm hoặc ngày được quy định cụ thể trong tương lai theo một mức giá đã được các bên đồng ý.

Khái niệm chứng khoán phái sinh là gì?

Đặc điểm của chứng khoán phái sinh

Về bản chất, chứng khoán phái sinh mang các đặc điểm sau

• Thứ nhất, chứng khoán phái sinh luôn phải có ngày đến hạn. Khi đến thời điểm đáo hạn, các chứng khoán phái sinh trở nên hết giá trị hoặc tự động chấm dứt. Ví dụ, một chứng khoán phái sinh quy định người nắm giữ có thể bán chứng khoán theo mức giá đã thỏa thuận giữa các bên tham gia trong tương lai. Đến ngày đáo hạn, chứng khoán phái sinh tự động hết hạn dù chủ sở hữu đã thực hiện quyền bán hay chưa.
• Thứ hai, chứng khoán phái sinh được hình thành bởi ít nhất một loại tài sản cơ sở và giá trị của chúng bắt nguồn từ giá trị của tài sản cơ sở này. Nên khi có sự biến động giá trị của tài sản cơ sở thì giá trị của các hợp đồng sẽ thay đổi theo. Có nhiều loại chứng khoán phái sinh như: hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai,… Chúng có hình thái khác nhau nhưng đều phải xuất phát từ một loại tài sản cơ sở. Điều này dẫn đến sự cấu thành và thay đổi của chứng khoán phái sinh liên kết chặt chẽ với sự thay đổi của hàng hóa hữu hình cấu thành nên chúng.
• Thứ ba, nhờ sự tồn tại của chứng khoán phái sinh, các chủ sở hữu của đồng hợp đạt được thỏa thuận, quyền hoặc nghĩa vụ của các bên đối với tài sản gốc trong thời gian xác định vụ thể nhưng không có quyền sở hữu các tài sản này trong thời điểm tạo lập hợp đồng.
• Thứ tư, khi tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh, khách hàng có ưu thế về vốn lớn hơn so với khi tham gia vào thị trường chứng khoán cơ sở. Do đó, khách hàng có thể thu về nguồn lợi nhuận lớn hơn so với các giao dịch đầu tư trên thị trường chứng khoán cơ sở.
• Thứ năm, số lượng phát hành của chứng khoán cơ sở không có giới hạn. Số lượng chứng khoán phái sinh phát hành xuất phát từ nhu cầu trực tiếp của các bên tham gia. Ngoài việc xuất phát từ một hàng hóa cơ sở, chứng khoán phái sinh còn tạo nên từ việc sử dụng chứng khoán phái sinh khác làm tài sản cơ sở.
• Thứ sáu, khi tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh, việc hoàn tất giao dịch được kết thúc tại một thời gian đã được hai bên thỏa thuận trong tương lai. Vì thế, các bên tham gia có thời gian chuẩn bị và không phải chịu áp lực về vốn và lãi vay để giao dịch.

Chứng khoán phái sinh có đặc điểm gì?

Phân loại các loại chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh được phân chia thành các loại hợp đồng, cụ thể:

Hợp đồng kỳ hạn

Hợp đồng kỳ hạn tức là một hợp đồng nêu rõ các thỏa thuận được thành lập giữa các bên tham gia. Trong đó, bên mua có quyền hoặc nghĩa vụ được mua một tài sản và người bán có quyền bán hoặc nghĩa vụ bán tài sản với một mức giá đã được hai bên thống nhất trong một thời điểm ở tương lai.

Trong hợp đồng này, có nhiều loại sản phẩm được phép giao dịch như ngũ cốc, kim loại quý, dầu mỏ,… Ngày nay, ngoại tệ và chứng khoán cũng được xem là một loại tài sản được tham gia vào giao dịch trên thị trường kỳ hạn.

Hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai là một hợp đồng quy định rõ về các trao đổi liên quan đến pháp lý xảy ra giữa các chủ thể tham gia hợp đồng về vấn đề trao đổi các loại hàng hóa nhất định hoặc tài sản cụ thể với giá trị được thỏa thuận trong thời điểm cụ thể trong tương lai được xác định bởi các chủ thể trong hợp đồng.

Sự tạo thành của hợp đồng tương lai là sự tiêu chuẩn hóa và cải thiện các đặc điểm còn thiếu sót của hợp đồng kỳ hạn như được chuẩn hóa, được phép tham gia giao dịch trên thị trường chính quy, sự thay đổi về giá của hợp đồng tương lai thay đổi theo sự biến động của thị trường, rủi ro mất khả năng thanh toán được giảm thiểu tối đa nhờ vào sự can thiệp của các tổ chức trung gian, trung tâm thanh toán bù trừ và yêu cầu số tiền ký quỹ.

Hợp đồng quyền chọn

Hợp đồng quyền chọn là loại hợp đồng đại diện cho sự thỏa thuận giữa người mua và người bán trong đó người mua có quyền nhưng không bắt buộc phải hoàn tất quyền này. Nhưng với vị trí người bán trong hợp đồng sẽ có nghĩa vụ bắt buộc phải thực hiện quyền bán hoặc bắt buộc mua, tức là phải thực hiện toàn bộ cam kết đã thỏa thuận trong hợp đồng khi chủ thể bên mua phát sinh nhu cầu. Cụ thể:

Quyền chọn mua là chứng khoán cho phép một người mua cổ phiếu ở một mức giá xác định, được gọi là giá thực hiện (hay giá cố định) vào hoặc trước một ngày nhất định, được gọi là ngày hết hạn. 

Quyền chọn bán tương tự như quyền chọn mua ngoại trừ việc chúng cho người mua quyền bán cổ phiếu ở một mức giá cụ thể thay vì mua nó.

Hợp đồng hoán đổi

Hợp đồng hoán đổi là loại hợp đồng phái sinh phức tạp nhất được ký kết để trao đổi dòng tiền trong tương lai giữa hai bên. Đây là những thỏa thuận riêng tư được thực hiện qua quầy. Hợp đồng hoán đổi lãi suất và hoán đổi tiền tệ là hai loại hợp đồng hoán đổi phổ biến nhất. Tại đây hai bên ký hợp đồng, thỏa thuận hoán đổi điều khoản vay. Hoán đổi lãi suất là nơi người ta chuyển từ khoản vay có lãi suất cố định sang khoản vay có lãi suất thay đổi hoặc ngược lại. Một số người có khoản vay lãi suất cố định ký hợp đồng với một số người có khoản vay lãi suất thay đổi, trong đó các điều khoản cho vay khác tương tự. Khoản vay sẽ do người vay đứng tên ban đầu nhưng hai bên có nghĩa vụ thanh toán khoản vay cho người khác theo thỏa thuận.

Hợp đồng hoán đổi chỉ thỏa thuận giữa bên mua và bán, trong đó các bên đồng ý hoán đổi dòng tiền trong một khoảng thời gian nhất định, để từ đó tạo ra sự lưu thông xuyên suốt của các dòng tiền.

Các loại chứng khoán phái sinh

Ưu - nhược điểm của chứng khoán phái sinh

Ưu điểm của chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh cung cấp nhiều lợi thế cho thị trường tài chính. Cụ thể:

• Phòng ngừa rủi ro: Các hợp đồng phái sinh được sử dụng để phòng ngừa rủi ro phát sinh do biến động của giá cả. Giá trị của các hợp đồng này phụ thuộc vào giá trị của tài sản cơ sở. Nhà đầu tư sẽ mua các hợp đồng phái sinh có giá trị thay đổi ngược lại với giá trị chứng khoán mà nhà đầu tư sở hữu. Do đó, khoản lỗ của hàng hóa cơ sở có thể được bù đắp bằng lợi nhuận trong các hợp đồng phái sinh.
• Xác định giá tài sản cơ sở: Hợp đồng phái sinh giúp xác định giá của tài sản cơ sở. Ví dụ, giá giao ngay của hợp đồng tương lai có thể coi là giá hàng hóa xấp xỉ.
• Tiếp cận các tài sản hoặc thị trường không có sẵn: Một lợi thế quan trọng khác của phái sinh là nó cung cấp khả năng tiếp cận thị trường và tài sản không có sẵn cho mọi người. Các cá nhân có thể nhận được tiền với lãi suất thấp hơn hoặc ưu đãi so với các khoản vay trực tiếp với sự trợ giúp của hoán đổi lãi suất.
• Chi phí giao dịch thấp: Chi phí giao dịch chứng khoán phái sinh thấp hơn so với các loại chứng khoán khác như cổ phiếu hoặc trái phiếu, do đó đem lại lợi ích cho các nhà đầu tư.

Ưu - nhược điểm của chứng khoán phái sinh là gì?

Nhược điểm của chứng khoán phái sinh là gì?

Bất chấp những lợi ích mà các công cụ phái sinh mang lại cho thị trường tài chính, các công cụ tài chính này có một số nhược điểm đáng kể như sau:

• Rủi ro cao: Các hợp đồng phái sinh có mức độ rủi ro cao do giá chứng khoán cơ sở biến động cao. Do đó khả năng bị thua lỗ rất lớn. Bên cạnh đó, thiết kế phức tạp của các hợp đồng làm cho việc định giá trở nên vô cùng phức tạp hoặc thậm chí là không thể. 
• Rủi ro đối tác: Mặc dù các công cụ phái sinh được giao dịch trên các sàn giao dịch thường trải qua một quá trình thẩm định kỹ lưỡng, nhưng một số hợp đồng được giao dịch không cần kê đơn không bao gồm tiêu chuẩn cho sự thẩm định. Do đó, có khả năng xảy ra vỡ nợ của bên đối tác.
• Tính năng đầu cơ: Các công cụ phái sinh là công cụ được sử dụng cho mục đích đầu cơ để kiếm lợi nhuận. Đôi khi tổn thất lớn có thể xảy ra do đầu cơ không hợp lý vì các công cụ phái sinh có tính chất khó lường và rủi ro cao.
• Yêu cầu chuyên môn: Đây là một trong những hạn chế lớn trong giao dịch các công cụ phái sinh. Nhà đầu tư đòi hỏi kiến ​​thức và chuyên môn cao để kinh doanh các công cụ này so với các loại chứng khoán khác như cổ phiếu và trái phiếu.

Thị trường chứng khoán phái sinh là gì?

Căn cứ vào nghị định số 42/2015/NĐ-CP, ta có thể đưa ra định nghĩa về thị trường chứng khoán phái sinh là địa điểm, hình thức trao đổi thông tin mà ở đó tồn tại sự giao dịch, các công cụ tài chính phái sinh thông qua hình thức hợp đồng để đại diện cho những thỏa thuận đạt được giữa người mua và người bán. Thị trường chứng khoán phái sinh là thị trường phát hành, trao đổi mua bán và thực hiện bù trừ các hợp đồng thỏa thuận này.

Các đối tượng tham gia thị trường chứng khoán phái sinh

Đối tượng tham gia thị trường chứng khoán phái sinh là gì?

Cơ quan quản lý nhà nước

Đây là cơ quan được thanh lập dựa trên yêu cầu tồn tại sự quản lý cấp nhà nước đối với thị trường chứng khoán phái sinh, nhằm đảm bảo sự lưu thông ổn định và an toàn của thị trường. Tùy vào từng thị trường chứng khoán phái sinh khác nhau tại các nước mà có tên gọi khác nhau.

Tại Việt Nam, Ủy ban chứng khoán nhà nước là cơ quan quản lý cấp nhà nước, được thành lập và đi vào hoạt động với vai trò quản lý trực tiếp, tham gia cấp phép, kiểm tra, giám sát và xử lý sai phạm của các tổ chức, cá nhân tham gia. Cơ quan này giúp tạo ra một môi trường giao dịch an toàn và tạo nên sự vận hành ổn định của thị trường chứng khoán phái sinh nói riêng và thị trường chứng khoán nói chung.

Sở giao dịch chứng khoán

Sở giao dịch chứng khoán giữ vai trò là cơ quan vận hành thị trường, tạo ra và thực hiện các quy định, các hệ thống và tổ chức giao dịch cũng như giám sát các chứng khoán phái sinh đang được niêm yết tại Sở giao dịch chứng khoán. Tức là, Sở giao dịch chứng khoán chịu trách nhiệm điều hành và quản lý các giao dịch liên quan đến sản phẩm chứng khoán phái sinh.

Trung tâm lưu ký

Đây là thành viên giữ vai trò cung cấp và đảm bảo các dịch vụ chuyển giao, lưu ký các chứng khoán phái sinh diễn ra thuận lợi, an toàn và công bằng cho các bên tham gia.

Các đơn vị trung gian cung cấp dịch vụ trên thị trường chứng khoán

Các đơn vị thành viên có vai trò cung cấp các dịch vụ môi giới, tư vấn, bảo lãnh phát hành, tự doanh chứng khoán, quản lý danh mục đầu tư,… Ngoài ra, các đơn vị trung gian còn tham gia giao dịch và đóng vai trò tạo lập thị trường. Các đơn vị này đều được cấp phép từ Ủy ban chứng khoán nhà nước.

Các nhà đầu tư

Các nhà đầu tư là những thành phần tham gia đầu tư vào thị trường chứng khoán phái sinh, gồm các nhà đầu tư nhỏ lẻ và các nhà đầu tư có tổ chức.

Các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển của thị trường chứng khoán phái sinh là gì?

Yếu tố khách quan

Yếu tố khách quan là các yếu tố bên ngoài thị trường chứng khoán, ảnh hưởng đến các hoạt động giao dịch của thị trường mà không thể kiểm soát hoặc dự đoán chính xác. Các yếu tố này gồm yếu tố về chính trị, pháp luật, kinh tế, văn hóa xã hội. Sự thay đổi về chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội không chỉ ảnh hưởng đến thị trường chứng khoán phái sinh mà còn tác động đến các mặt khác của xã hội. Sự đầy đủ, ổn định và đồng bộ của hệ thống chính trị, pháp luật sẽ tạo ra một môi trường lý tưởng cho sự phát triển của hoạt động giao dịch chứng khoán phái sinh.

Yếu tố chủ quan

Yếu tố chủ quan chỉ các yếu tố được hình thành từ bên trong các công ty chứng khoán. Các yếu tố này có thể kiểm soát như yếu tố liên quan đến công nghệ kỹ thuật hay yếu tố về nhân lực:

Công nghệ kỹ thuật: Là nơi trung gian thực hiện giao dịch cho khách hàng vì thế sự hiện đại và đáp ứng tốt nhu cầu thực tế của khoa học kỹ thuật là yếu cầu tiên quyết đối với sự phát triển của công ty. Cơ sở hạ tầng và các yếu tố công nghệ kỹ thuật tốt sẽ đáp ứng các nhu cầu của nhà đầu tư một cách hoàn chỉnh và nhanh chóng.

Đội ngũ nhân sự: Con người là yếu tố quan trọng quyết định đến chất lượng của hoạt động chứng khoán phái sinh. Đội ngũ nhân sự càng có nghiệp vụ chuyên môn sẽ giúp công ty thu lợi lợi nhuận lớn, gia tăng số lượng khách hàng cũng như nâng cao niềm tin của khách hàng đối với công ty.

Chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu về nội dung chứng khoán phái sinh là gìvà thị trường chứng khoán phái sinh. Luận Văn 2S hy vọng những thông tin này sẽ mang lại cho các bạn nguồn tham khảo hữu ích trong quá trình học tập và nghiên cứu. Nếu bạn đang gặp vấn đề khi làm luận văn, tiểu luận liên quan đến chủ đề này, hãy liên hệ với đội ngũ của chúng tôi để được hỗ trợ ngay nhé.